abbagadiàre , vrb: bagadiare Definitzione
fàere bagadiu, fàere festa, no andhare a trebballare
Sinònimos e contràrios
afestai
Frases
su lunis m'abbagadio ca est printzípiu de chita, su martis so cossumita: no beto bucone a buca
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre congé
Ingresu
to take a day off
Ispagnolu
estar de vacaciones
Italianu
celebrare il giórno festivo,
far vacanza
Tedescu
feiern.
abbaradhàre , vrb: abbaredhare Definitzione
su si lassare pigare cun calecunu sentidu de amore forte meda po ccn. o calecuna
Sinònimos e contràrios
abbelare,
alleriare,
ammorare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
/
ammachiae
Tradutziones
Frantzesu
s'embéguiner
Ingresu
to take a fancy
Ispagnolu
enamorarse
Italianu
invaghirsi
Tedescu
sich verlieben.
abbelàre , vrb: abbeliare Definitzione
agiummai coment'e pònnere o portare unu velu in is ogos de no pòdere bíere bene is cosas, nau in sensu de si lassare pigare de unu sentidu forte meda, pruschetotu de amore po una fémina o po un'ómine
Sinònimos e contràrios
abbaradhare,
ammorare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
/
abbalaucare,
abbengare,
ammodoinai,
asturdire,
atolondrai,
scilibriri,
stontonai 1
Frases
no tenzo pasu finas a candho ti abbelat su mundhu chi ti daet su binu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'embéguiner
Ingresu
to take a fancy
Ispagnolu
encapricharse
Italianu
invaghirsi
Tedescu
sich verlieben.
acumpagnàre , vrb: acumpangiae,
acumpangiai,
acumpannare,
acumpanzai,
acumpanzare Definitzione
andhare impare cun ccn., fintzes po dhi fàere de ghia, po dh'agiudare; andhare aifatu de ccn. po dhi fàere onore; unire o pònnere a duos a duos, pònnere una cosa cun calecun'àtera
Frases
acumpanzachelu a domo sua, su pitzinnu, ca a solu no l'ischit! ◊ si mi acumpanzas, cheria andhare a chircare unu malàidu! ◊ acumpanzabbila cun sa manu, sa cosa, ca sa màchina a sola no si la leat bene! ◊ acumpangiadhu cun s'ogu po biri aundi andat!
2.
si acumpàngiat s'annada eus a fai arregorta bella ◊ tempus a favori ti at acumpangiau
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
accompagner
Ingresu
to take to
Ispagnolu
acompañar
Italianu
accompagnare
Tedescu
begleiten.
agiogulàre , vrb: azogulare,
giogulare,
zoculare Definitzione
abbituare a istare giogandho comente faent is pipios ca no ischint fàere àteru: dhu narant de is animales puru
Sinònimos e contràrios
abbrengulare,
agiogatzare,
giochitare,
ingiogaciai
2.
si l'azógulas, su catedhu no essit cane bonu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
jouer
Ingresu
to take gambling
Ispagnolu
juguetear
Italianu
darsi al giòco
Tedescu
tändeln.
ammatutzàre , vrb Definitzione
fàere a mata, nau de matedu; bogare o segare is tupas aprontandho sa terra po dh'arare
Sinònimos e contràrios
immatai,
innetiare,
irrascare,
ismatutzare,
ispatare,
matai,
scrachirai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
déboiser,
dégarnir un terrain des buissons
Ingresu
to take bushs off
Ispagnolu
podar,
desbrozar
Italianu
decespugliare
Tedescu
Gestrüpp entfernen.
apadronàre , vrb rfl Definitzione
su si fàere mere, su si ndhe pinnigare sa cosa pigandhodha coment’e meres
Sinònimos e contràrios
impobidhai
| ctr.
ispobidhare
Frases
cussa cosa ti che l'as apadronada tue ◊ no chelzo chi su tempus si apadronet de sos pensamentos mios ◊ bos cherides apadronare de totu! ◊ nara, pitzinna, e cun ite motivu su coro meu ti as apadronadu? (P.Cherchi)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'emparer
Ingresu
to take possession
Ispagnolu
apoderarse,
adueñarse
Italianu
impadronirsi
Tedescu
sich bemächtigen.
apobidhài , vrb rfl: apopidhare Definitzione
su si fàere mere de calecuna cosa, de unu logu
Sinònimos e contràrios
acabarrare,
apoderai 1,
impadronizire,
impobidhai,
impoderare
| ctr.
ispobidhare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'emparer
Ingresu
to take possession
Ispagnolu
apoderarse
Italianu
impadronirsi
Tedescu
sich bemächtigen.
arratirài , vrb: arretirai,
arritirai,
arritirare,
retirai Definitzione
torrare agoa, andharesindhe, lassare istare una cosa, una chistione, un'impíciu; learesindhe de unu logu calecuna cosa chi apartenet o pertocat a chie ndhe dha leat, su ndhe pigare sa cosa de mesu ue istrobbat po dha pònnere a una parte, in su logu suo
Sinònimos e contràrios
furriai,
storrai
/
collire,
leai,
picare
Frases
bai e arretiradí, lassa a perdi custas chistionis! ◊ sa filla de s'urrei si fut arritirada po nci pensai
2.
sa mama ndi at arretirau su fillu de iscola ◊ sa mesixedha dh’arritiru a una parti ca dòngiu una passada de iscova
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
retirer
Ingresu
to take back
Ispagnolu
retirar
Italianu
ritirare
Tedescu
zurückziehen.
arrugài , vrb Definitzione
andhare a segadura, passare in mesu de unu logu a manera de incurtzare su camminu de fàere, passare fora de camminu, de una parte a s'àtera de unu logu
Sinònimos e contràrios
aggrucare,
atravigare,
atreminare,
atruessai,
ruciare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre un raccourci
Ingresu
to take a short cut
Ispagnolu
atajar
Italianu
prèndere una scorciatóia
Tedescu
einen Abkürzungsweg einschlagen.
assocài , vrb Definitzione
nau de erbas e matedu, betare soca, pònnere arraighinas e crèschere bene (fintzes cracu); nau de gente, callai a ciorbedhu, crèschere de seru, essire giuditziosos
Sinònimos e contràrios
acherrai,
atichire,
tènnere
/
insabiai
Frases
su sèmini nascit, assocat e inflorit ◊ cuss'erba assocat meda, crescit meda a cambus ◊ custu sarmentu at assocau bèni
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
pousser
Ingresu
to take root
Ispagnolu
arraigar
Italianu
allignare
Tedescu
gedeihen.
assumbràe, assumbrài , vrb rfl: assumbrare Definitzione
pònnere in suspetu, inchietare, èssere arrennegau, pentzamentosu; pigare o fàere assíchidu
Sinònimos e contràrios
abbabbarrotai addojare,
adumbrai,
arreselai,
issudhire,
umbrai
2.
acomenti fut imperrendi in còscia, totinduna bit unu lampu de luxi… e su cuadhu at assumbrau ◊ cussa, si pagu pagu dha fuedhas, atacat su tema sentza de si assumbrai!
Ètimu
spn.
asombrar
Tradutziones
Frantzesu
éveiller des soupçons,
donner des soupçons
Ingresu
to make suspicious,
to take offence
Ispagnolu
escamarse
Italianu
insospettire,
adombrarsi
Tedescu
argwöhnisch machen werden.
assusài , vrb Definitzione
migliorare, cambiare in méngius, fintzes artziare is domos faendho àteru pianu
Sinònimos e contràrios
addelantai,
atelentare
/
ammellorai,
impannitziri
Frases
si est assusau su cixiraju maresu: at fatu domus bendendi cíxiri e caramellas ◊ sa fémina sàbia assusat sa domu, sa maca dha destruit ◊ assusit o no assusit, su messaju fait s'alimentu chi serbit po papai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
tirer avantage,
tirer profit
Ingresu
to take advantage,
to improve one's own condition
Ispagnolu
mejorar
Italianu
avvantaggiarsi,
migliorare la pròpria condizióne
Tedescu
einen Vorsprung gewinnen.
avacàre , vrb: avocare 1 Definitzione
finire o serrare s'annu de iscola, cumenciare is vacàntzias
Frases
s'annu sos iscolanos l'avocant in su mese de làmpadas
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre ses vacances
Ingresu
to take holiday
Ispagnolu
tener las vacaciones
Italianu
prènder le vacanze
Tedescu
Urlaub nehmen.
birbillàre, birbilliàre , vrb: bribigliare,
bribillare Definitzione
pònnere in birbílliu
Sinònimos e contràrios
imbirbilliare,
inciulai,
seguzare,
tzuntzullare
/
abbupare,
aggupare 1
Frases
candho sos ilgribbis si ndhe sunt andhados, tzertos si sunt torrados a bribigliare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
exciter,
faire emballer,
s'enticher
Ingresu
to excite,
to become excited,
to take a fancy
Ispagnolu
excitar,
desbocarse
Italianu
eccitare,
imbizzarrire,
incapricciarsi
Tedescu
erregen,
verrückt machen,
vernarren.
bocàre , vrb: bogai,
–are,
–ari,
vocare Definitzione
leare o portare de aintru a fora, fintzes in su sensu de fàere bíere, de ammostare, de cumprèndhere una cosa de sa parte chi si paret o chi s'ischit; ispogiare unu trastu chi si portat bestiu, fàere andhare o fuire a fora, fàere bènnere mancu, ispèndhere, nau de cantidade pigare una parte o fintzes totu po immenguare; acabbare; istesiare de pare, mòvere de s'incàsciu (fintzes un'arremu); essire de su letu de s'erriu; nau de piciochedhu mascu comente est créschiu, cumenciare a fàere sèmene; leare, brivare de un'incàrrigu (bogare dae + nm. incàrrigu, funtzione)
Sinònimos e contràrios
ilgiogare,
innoigare,
irbesciai,
isgioghedhare
/
acansare,
balanzare,
iscrúfere,
lograi,
otènnere
/
bochire,
brotai,
caciare,
essire,
ilbratare,
leai,
nàrrere
/
irburrare
| ctr.
insertai,
intrae,
istichire,
pònnere,
tzacare
/
aciúngiri,
coglire
Maneras de nàrrere
csn:
b. dae su mundhu = bochire; b. a manigare = pònniri cosa in mesa a papai; b. una cosa che ozu dae sa broca = a pagu a pagu; a si ndhe b. (de una cosa) = chistionaisindi cun ccn., abbogàresi, chistionàrendhe; bogàresi su bratzu (o àteru mermu) = mòere su bratzu dae s'incàssiu sou; b. su bratzu, sa conca, su pódhighe = istèrrere su bratzu, aparare sa conca a dainanti, istirare su pódhighe; bogare sa cara = fai bella figura; bogare dae su meu, dae su tou = fàghere cambiare idea a mie, a tie; petzi narat chi… e dae cue no lu bogas = no arrennescis a dhi fai nàrriri nudh'àteru, a dhi fai cambiai idea (ma si narat fintzas "bogare a ccn. dae ccn. cosa" in su sensu de si dha fai lassai, de dha lassai a pèrdiri); bogai, bogaisindi su frius, su fàmini = caentàresi, manigare; bogàreche sos… (númeru) annos = fai, lòmpiri is (númeru) annus; bogàreche su surcu (nau de s'àcua chi passat acuendi)= lòmpiri a s'acabbada de su surcu; bogai is pinnicas de sa brenti = mascàresi bene; bogai frocus o froris = fàghere difetu, chircare iscusas; bogare sas fortzas = fàghere totu sa fortza chi unu podet, mustrare sas fortzas chi unu tenet; bogai s'atza o sa punta a su gortedhu = arrodare; b. a pizu una cosa = pònnerela a craru, chircàrela, suguzarendhela; (una cosa o una chistioni) ndi bogat is ogus = est ladina, si bit a sola; bogai lèpuris a campu = iscobèrrere una cosa; bogai ollu, súciu de is perdas = fàghere prus de su chi si podet; bogare fae, linu, patata = tirai fà, linu, bogai patata de asuta de terra; bogare frutu = fai frutu (nau de is matas); bogare unu traste a corriolos = iscorriolare; bogare linna = isperrare linna, fàghere sa linna a perras, a ascras; bogai sa pedhi a unu = leàreli sa pedhe, iscorzare, bochire; bogai ccn. cosa (chi si narat) a unu = bogare fogu, nàrrerendhe male; bogai a unu mincidiosu = bogàrelu a faularzu, nàrrereli faularzu; bogare a unu a mortu, a cojuadu = pònnere in ziru sa boghe chi est mortu, cojuadu, e gai; bogare triballu, bogai cosa de fai = pònniri a trabballai, a fai, donai trabballu, fai òperas chi pigant genti a trabballai; bogare una leze, una moda noa = aprovare, fàghere una leze noa, imbitzare a un’àtera costuma; bogàreche sa moda, su físsiu = cambiai costuma, lassai su fítziu
Frases
a sas festas bogant sos santos in portessione ◊ apustis próidu at bogadu su sole ◊ acabbau su dillúviu, sa genti est afainada a nci bogari s'àcua de is domus ◊ sas berbeghes a fàmine sunt boghendhe pagu late ◊ che ant bogadu su re e che cherent bogare su paba puru! ◊ est binu chi ti che bogat sos afannos ◊ boga binu dae sa cuba a sas ampullas! ◊ bogachendhe ca est tropu su chi mi as postu in su piatu! ◊ triballa ca ti che bogas su fritu! ◊ moghiat sa manu pro che bocare musca e muschitu ◊ sos irballos che cherent bogados ◊ sos físsios che cherent bogados a minore ◊ si at bogau su bràciu, su pei ◊ si che at bogadu sas dentes pro si pònnere dentiera ◊ duos sodhos chi tenet che los bogat in cosas de nudha ◊ boga dinai si bollis a ti fai trabballu! ◊ sas próidas a meda ant bogadu sos benos ◊ depeus bogai chi nosàterus si depeus istimai ◊ su primu piatu de su chi coghiat che lu bogaiat a sos pòveros de sa carrela
2.
agabbare, finire: si est irmalaidadu e no che at bogadu s'annu ◊ lassaidendenche bogare s'annu e ndhi foedhaus!◊ s'abba est paga e no bi la faghet a che bogare su surcu ◊ custas iscarpas mi che bogant totu su zerru ◊ che bogamus custa tenta e nos pasamus ◊ sas provistas no che bogant su mese, su zerru, s'annu, ca sunt paga cosa
3.
bochire: s'apesta chi che lu boghet, a isse solu! ◊ ite mi tantat chi ti che bogo dae su mundhu!…◊ no che l'at a bogare su fritu, puru, cun totu cussa cuguzura!…
4.
nàrrere, chistionai: no bos ndhe bochedas chin nemos! ◊ aiat gana de ghirare a bidha, ma timiat a si ndhe bocare chin su babbu ◊ bae a sa furca: cosas de bocare a campu sunt, custas?! ◊ bòcandhe a campu tue, si ndh'ischis àteras, de cantones! ◊ ant bogadu sa boghe chi…◊ bogau mi ant a isposa sentza de tenni amorau!
5.
acabbai: bogamidhu de càbidu! ◊ como li bogamus de cabu ca semus istracos ◊ a isse dae s'otada o dae su sonete no che lu bocabant! ◊ tui, bogau de is gazetinus no càstias àteru!
6.
fàghere frutu, linna noa: ite ndhe as bogadu de tantu triballu? ◊ un'ómini tenèt una mata de pira chi no bogàt mai frutu ◊ at a bogare dae raighinas, ma sunt totu fruedhas pirastrinas! ◊ s'ollastu abbruxau in beranu torrat a bogai ◊ sas olias ant bogadu olia paga ◊ ant bogadu una muneda noa
7.
triballare de una tzerta manera: nau dh'iat s'idea de si bogai un'arrogu de narboni po dh'arai a trigu ◊ cussa terra si l'at bogada a binza ◊ sa terra cheret bogada a ràllia pro bi prantare bide
8.
sos pisedhos mascros, candho sunt in sos tréighi o batórdighi annos, comintzant a bogare
9.
de totu custu balanzu, candho che bogas sas ispesas ti abbarrat pagu ◊ bogaus duus o tres, cassadoris de vàglia no nci nd'at ◊ de una suma che ndhe bogas un'àtera e bides cantu ti abbarrat ◊ bogadiche sa tzacheta e apícala! ◊ est malu a si che bogare pizu de bestimenta si su tempus no est assentadu in caentu ◊ cussa furriada mala de istrada che cheret bogada ◊ a Fulanu che l'ant bogadu dae síndhigu, dae mastru, dae preíderu ◊ chi no ponis immenti, in iscola, ti nci bogant!
Sambenados e Provèrbios
prb:
crobu cun crobu no si ndi bogant s'ogu
Ètimu
ltn.
vocare po vacare
Tradutziones
Frantzesu
arracher,
sortir,
enlever,
ôter,
extraire
Ingresu
to take off,
to dig out
Ispagnolu
sacar,
quitar,
extraer
Italianu
cavare,
estrarre,
levare,
ricavare,
dedurre,
portare fuòri,
emanare,
eméttere,
secèrnere,
eiaculare,
sprigionare,
tògliere,
sottrarre,
asportare,
espèllere,
espùngere,
rimuóvere,
destituire
Tedescu
herausziehen,
gewinnen,
ausströmen,
ausscheiden,
ejakulieren nehmen,
entziehen,
entfernen,
ausschließen wegräumen,
ausmerzen.
caciàre , vrb: cassae,
catzare Definitzione
bogare, fàere istesiare, fuire, andhare atesu; leare o bogare calecuna cosa chi no serbit; prnl., lograre una cosa disigiada (nau fintzes de bisóngiu, óbbrigu)
Sinònimos e contràrios
irbersulare,
irghelare,
iscabbúllere,
iscastedhare,
ispitzigare,
leai,
mòere,
pristare,
sputzai
| ctr.
auntzare,
inciulai,
batire,
chèrrere,
cramare,
pònnere
Maneras de nàrrere
csn:
catzàresi su capoto = bogaresiche su capoto; catzàresi su sonnu = iscidaisindi; catzàresi unu disizu, sa preítia, su bisonzu, sa muga, unu dépidu, un'óbbrigu, su sidi, su machine; catzàresi o ischíresi catzare sa musca = èssiri bellu a si difèndiri; catzàresi s'impinnu, sa promissa = fai sa cosa impromítia, fai su chi est de doveri; catzare sos canes = fàgherelos asseliare chi no diant a subra a ccn.; catzare fogu = èssiri arrabiaus, fogosus in su fai
Frases
càtzache dai domo cussa zente e tue etotu achipi a su trabàgliu! (A.P.Appeddu)◊ sos malafatores che cherent catzados ◊ catzadichela cuss'erba chi ti est atacada a sa camisa! ◊ catza su cane, no mi móssighet!◊ at iscutu sos cartzones po dhis cassae su pruine
2.
apo fatu custu pro mi caciare su disígiu ◊ sunt pagos sos chi si podent catzare dogni gustu ◊ ch'est pigadu a s'àrbure: za si l'at catzadu su disizu de sa figu!…◊ si no cherides intèndhere peràulas malas, catzàdebbos s'óbbrigu e bos lassant in pasu ◊ andho a santu Bainzu de Portu a mi catzare s'impinnu ◊ cun custu dinari nos catzamus sos dépidos ◊ a fizu meu candho teniat deghessete annos mi l'apo catzadu e mandhadu a imparare un'arte ◊ sont essitos deretos catzanne focu
Ètimu
itl.
cacciare
Tradutziones
Frantzesu
chasser,
enlever
Ingresu
to drive out,
to take out
Ispagnolu
alejar,
echar
Italianu
scacciare,
espèllere,
tògliere,
eliminare
Tedescu
vertreiben,
ausschließen.
cautelài, cautelàre , vrb rfl Definitzione
giare atentzione innanti segundhu ite cosa po no ndh'àere dannu
Tradutziones
Frantzesu
se prémunir
Ingresu
to take precautions
Ispagnolu
precaver (se)
Italianu
cautelarsi
Tedescu
sich sichern.
contifizàre , vrb: contipizare,
contivigiare,
contivizare,
cuntipizare Definitzione
atèndhere a calecuna cosa o a unu cun contivígiu, tènnere contu una cosa, unu bene, a ccn., incurandhosindhe, faendhondhe contu; fintzes fàere impresse, tènnere coidu
Sinònimos e contràrios
atèndhere,
oloire
| ctr.
irbandhonare,
lassai,
sbandonai
Maneras de nàrrere
csn:
contivizare s'interessu, sa memória, contivizare s'ortu, sa binza, su bestiàmine, sa domo; contipitzàresi pro ccn. = pentzai a ccn. pro su chi dhi podit bisongiai
Frases
su contifizu in persone benzat pro contifizare! ◊ is féminas bolent contivigiadas! ◊ abertiat sos teracos de tentare e contipizare ◊ prima chi noche furent terra e mare est menzus a contipizare ◊ deviat torrare a sos impignos e sighire a contivizare su trabàgliu ◊ a chie che as a ti contivizare como chi ses malàidu? ◊ s'àrbure mia fit dada tentu e contivizada ◊ azis isvirgadu ésitos bonos candho bos sezis contivizados
2.
non bos cuntipitzetas pro mene!
3.
contipiza ca non bi at tempus de pèrdere!
Sambenados e Provèrbios
prb:
a chie contivizat no mancat su pane
Tradutziones
Frantzesu
avoir soin,
soigner
Ingresu
to take care
Ispagnolu
cuidar
Italianu
aver cura,
gestire,
seguire
Tedescu
sich kümmern.
cotulàre , vrb Definitzione
pònnere in mesu a cotza, po fàere istrobbu; intrare a s'acotu, a logu de aprigu, inue istare
Sinònimos e contràrios
infrichiri,
infruncuai,
intraudhare,
intraudhulare,
intraugliare,
intremèsiri
/
atzutzonare,
aposentae
Frases
si fit cotulada in domo de cudhu aposta pro che li furare sa cosa
2.
sa porrociana de don Chicu penseit bene de si cotulare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'entremettre,
se réfugier
Ingresu
to interfere,
to take shelter
Ispagnolu
entrometerse,
refugiarse
Italianu
introméttersi,
rifugiarsi,
ricoverarsi
Tedescu
sich einmischen,
sich retten.